اختلال فوبیا (هراس خاص)
اختلال فوبیا (هراس خاص)
🔹 تعریف ساده و عمومی
فوبیا نوعی ترس شدید، پایدار و غیرمنطقی از یک شیء، موقعیت یا فعالیت خاص است که با خطر واقعی آن موضوع تناسب ندارد. این ترس به قدری قوی است که فرد سعی می‌کند به هر قیمتی از مواجهه با آن موضوع اجتناب کند، یا در صورت مواجهه دچار اضطراب شدید و علائم جسمی شود.
برای مثال، فردی که فوبیای پرواز دارد، ممکن است حتی از فکر سوار شدن هواپیما دچار تپش قلب شود. یا کسی که از ارتفاع می‌ترسد، حتی از بالا رفتن از پله نیز اجتناب می‌کند. نکته مهم این است که فرد آگاه است ترسش غیرمنطقی است، اما نمی‌تواند آن را کنترل کند.
🔹 ملاک‌های تشخیص طبق DSM-5
برای تشخیص «فوبیای خاص» باید معیارهای زیر برقرار باشند:
- ترس یا اضطراب شدید و پایدار در مورد یک شیء یا موقعیت خاص (مانند پرواز، ارتفاع، حیوانات، تزریق، دیدن خون، مکان‌های بسته و …).
- مواجهه با آن شیء یا موقعیت تقریباً همیشه موجب اضطراب فوری می‌شود.
- فرد به‌صورت فعالانه از موقعیت یا شیء ترس‌آور اجتناب می‌کند یا آن را با اضطراب شدید تحمل می‌کند.
- ترس یا اضطراب بیش از حد و نامتناسب با خطر واقعی است.
- ترس یا اجتناب به‌طور معمول حداقل به مدت ۶ ماه یا بیشتر ادامه دارد.
- این ترس یا اجتناب باعث اختلال قابل‌توجه در عملکرد اجتماعی، شغلی یا دیگر زمینه‌های مهم زندگی می‌شود.
- اختلال با بیماری روانی دیگری (مثل PTSD یا OCD) بهتر قابل توضیح نباشد.
🔹 انواع رایج فوبیا
DSM-5 پنج نوع اصلی از فوبیاهای خاص را مشخص می‌کند:
- فوبیای حیوانات: ترس از سگ‌ها، گربه‌ها، مارها، حشرات و غیره
- محیط‌های طبیعی: ترس از طوفان، آب، تاریکی، ارتفاع
- خون-تزریق-آسیب: ترس از خون، سرنگ، جراحی، دیدن زخم
- موقعیت‌ها: ترس از پرواز، مکان‌های بسته (کلاستروفوبیا)، رانندگی
- سایر: فوبیاهای خاص‌تر مانند ترس از صداهای بلند، اشیای خاص، یا حتی دلقک‌ها
🔹 علائم فیزیکی و روانی هنگام مواجهه با محرک
- تپش قلب، تنفس سریع، خشکی دهان
- تعریق، لرزش، حالت تهوع
- احساس خفگی یا گرفتگی صدا
- اضطراب شدید، حمله پانیک
- کودکان ممکن است جیغ بزنند، گریه کنند یا به والد بچسبند
علل بروز فوبیا
- یادگیری شرطی: تجربه مستقیم یک حادثه ترسناک (مثلاً گاز گرفتن سگ در کودکی)
- مشاهده: دیدن واکنش ترسناک دیگران (مثلاً مادر از سوسک می‌ترسد)
- الگوبرداری فرهنگی: فوبیاهایی که در خانواده یا جامعه بیشتر رایج‌اند
- عوامل زیستی: بیش‌فعالی آمیگدالا (مرکز ترس در مغز)
- ژنتیک: در برخی خانواده‌ها تمایل به اضطراب و ترس بالاتر است
🔹 تأثیر بر زندگی روزمره
فرد مبتلا ممکن است فرصت‌های شغلی یا تحصیلی را به دلیل اجتناب از موقعیت‌ها از دست بدهد.
مثلاً کسی که از آسانسور می‌ترسد، شغل در طبقه دهم را رد می‌کند. یا فردی با فوبیای پرواز از سفرهای کاری یا تفریحی صرف‌نظر می‌کند.
در موارد شدید، حتی خروج از خانه نیز ممکن است دچار اختلال شود.
🔹 توصیه‌هایی برای اطرافیان
- ترس فرد را به سخره نگیرید یا تحقیر نکنید.
- به او کمک کنید به‌آرامی با ترسش روبه‌رو شود.
- اگر کودک دچار فوبیاست، الگوهای رفتاری خود را بررسی کنید.
- فرد را تشویق به مراجعه به روان‌درمانگر کنید.
🔹 جمع‌بندی
اختلال فوبیای خاص یکی از رایج‌ترین و قابل‌درمان‌ترین اختلالات اضطرابی است.
درمان‌های روان‌شناختی مانند CBT و مواجهه‌درمانی اغلب در مدت زمان نسبتاً کوتاهی نتایج مؤثری دارند.
اگر شما یا یکی از نزدیکانتان از ترسی غیرمنطقی رنج می‌برید که عملکردتان را مختل کرده، مشاوره با روان‌شناس می‌تواند آغاز یک زندگی آزادانه‌تر باشد.