اختلال وسواس فکری-عملی (OCD)
اختلال وسواس فکری-عملی (OCD)
🔹 تعریف ساده و عمومی
اختلال وسواس فکری-عملی نوعی اختلال اضطرابی است که با وجود افکار، تصاویر یا امیال مزاحم و ناخواسته (وسواس‌ها) و رفتارها یا اعمال ذهنی تکراری (اجبارها) مشخص می‌شود. افراد مبتلا معمولاً برای کاهش اضطراب ناشی از وسواس‌ها، به انجام اجبارها روی می‌آورند، اما این رفتارها فقط به‌طور موقت اضطراب را کاهش می‌دهد و چرخه وسواس و اجبار ادامه پیدا می‌کند.
🔹 ملاک‌های تشخیصی طبق DSM-5
تشخیص OCD نیازمند وجود وسواس‌ها، اجبارها یا هر دو است که:
1. وسواس‌ها شامل:
– افکار، تصاویر یا امیال مزاحم و تکراری که اضطراب‌زا هستند
– تلاش فرد برای نادیده گرفتن یا خنثی کردن آن‌ها با فکر یا عمل دیگر
2. اجبارها شامل:
– رفتارها یا اعمال ذهنی تکراری (مثل شستن دست‌ها، چک کردن، شمارش)
– هدف از آن‌ها پیشگیری یا کاهش اضطراب یا جلوگیری از یک رویداد بد است، اما با واقعیت ارتباط منطقی ندارد یا افراطی است
3. وسواس‌ها یا اجبارها زمان‌بر باشند (بیش از یک ساعت در روز) یا باعث ناراحتی و اختلال قابل‌توجه در عملکرد شوند
4. علائم به دلیل مصرف مواد یا بیماری جسمی ایجاد نشده باشد
🔹 انواع طبقه‌بندی اختلال وسواس فکری-عملی
- OCD با غلبه وسواس آلودگی و اجبار شست‌وشو:
– ترس شدید از آلودگی میکروبی، شیمیایی یا محیطی
– شست‌وشو یا تمیز کردن مکرر دست‌ها، لباس‌ها یا وسایل2. OCD با غلبه وسواس شک و اجبار چک کردن:
– شک مداوم درباره انجام درست کارها (مثل قفل کردن در یا خاموش کردن گاز)
– بررسی مکرر برای اطمینان از ایمنی یا درست بودن کار3. OCD با غلبه وسواس تقارن و اجبار مرتب‌سازی:
– نیاز به تقارن و نظم کامل در اشیا یا محیط
– مرتب‌سازی وسواس‌گونه بر اساس اندازه، رنگ یا شکل4. OCD با افکار مزاحم و بدون اجبار آشکار:
– افکار یا تصاویر ناخواسته و آزاردهنده (مثلاً افکار پرخاشگرانه یا مذهبی)
– معمولاً همراه با اعمال ذهنی مثل دعا خواندن یا شمارش در ذهن برای خنثی کردن افکار5. OCD با اجبارهای شمارش یا تکرار:
– نیاز به شمارش اشیا، قدم‌ها یا انجام یک کار تعداد مشخصی بار
– انجام اعمال تکراری تا احساس «درست بودن» پیدا شود6. OCD مرتبط با وسواس بیماری (Illness Anxiety OCD):
– اشتغال ذهنی مفرط با این باور که به بیماری جدی مبتلا هستید، حتی در صورت نبود شواهد پزشکی
– مراجعه مکرر به پزشک یا برعکس، اجتناب از مراجعه به دلیل ترس از شنیدن خبر بد
– انجام مکرر آزمایش‌ها یا بررسی بدن برای یافتن علائم بیماری
🔹 علائم شایع
– شستن یا تمیز کردن افراطی
– چک کردن مکرر قفل‌ها یا وسایل
– شمارش یا تکرار کلمات در ذهن
– اجتناب از موقعیت‌های تحریک‌کننده وسواس
– شک مداوم و ترس از اشتباه
🔹 علل و عوامل خطر
- ژنتیک: سابقه خانوادگی OCD
2. عوامل زیستی: اختلال در عملکرد سروتونین و ساختارهای مغزی (مثل قشر پیش‌پیشانی و عقده‌های قاعده‌ای)
3. محیط: تجربه استرس شدید یا تروما
4. عوامل روان‌شناختی: سبک فکری کمال‌گرا یا مسئولیت‌پذیری افراطی
🔹 تأثیر بر زندگی روزمره
OCD می‌تواند کیفیت زندگی را به شدت کاهش دهد. زمان و انرژی زیادی صرف وسواس‌ها و اجبارها می‌شود و این موضوع می‌تواند بر روابط، تحصیل و شغل تأثیر منفی بگذارد. اضطراب مداوم و اجتناب از موقعیت‌ها ممکن است منجر به انزوای اجتماعی شود.
🔹 روش‌های درمانی مؤثر
- درمان شناختی-رفتاری (CBT) با تکنیک مواجهه و جلوگیری از پاسخ (ERP): فرد به تدریج در معرض محرک‌های اضطراب‌زا قرار می‌گیرد و از انجام اجبار خودداری می‌کند
2. دارودرمانی: معمولاً از داروهای مهارکننده بازجذب سروتونین (SSRI) مثل فلوکستین، سرترالین یا فلووکسامین استفاده می‌شود
3. ترکیب درمان‌ها: استفاده همزمان از CBT و دارودرمانی مؤثرتر است
4. آموزش و حمایت خانواده: کمک به درک اختلال و جلوگیری از تقویت رفتارهای اجباری
🔹 توصیه‌هایی برای اطرافیان
– فرد را به درمان تخصصی تشویق کنید
– از همراهی در انجام اجبارها خودداری کنید
– پیشرفت‌های کوچک را تشویق و تقویت کنید
– صبور باشید و به جای انتقاد، حمایت کنید
🔹 جمع‌بندی
اختلال وسواس فکری-عملی می‌تواند ناتوان‌کننده باشد، اما با درمان‌های علمی مانند CBT (به‌خصوص ERP) و دارودرمانی، بسیاری از بیماران بهبود قابل‌توجهی پیدا می‌کنند. مداخله زودهنگام می‌تواند شدت و طول مدت علائم را کاهش دهد.